Besloten hofjes, czyli „zamknięte ogrody”

Ten tekst jest nietypowy – stanowi tłumaczenie wątku tweetów z profilu Ligeia, prowadzonego przez historyka sztuki. Oczywiście za zgodą autora (link do oryginału). Ukazuje tak piękne i nieznane nam rzeczy, ściśle związane z chrześcijańskim dziedzictwem Niderlandów, że wielką stratą byłoby go nie zamieścić. Ziemie niderlandzkie zrodziły naprawdę niezwykłe bogactwo sztuki religijnej! Podział na akapity oddaje oryginalny układ tweetów. Bardzo dziękuję autorowi tekstu za zgodę na opublikowanie tekstu na naszym blogu.

Besloten hofjes („zamknięte ogrody”) stanowią wyjątkowy i nie dający się sklasyfikować gatunek artystyczny, który wywodzi się z XV wieku, głównie z obecnego regionu Mozy-Renu i południa Niderlandów. Duża część zachowanych dzieł zgromadzona jest w belgijskim mieście Mechelen.

Muszę powiedzieć, że odkryłem te fascynujące ołtarze dewocyjne dzięki wystawie, którą miałem przyjemność odwiedzić w Museo de Bellas Artes de Vitoria w zeszłym roku wraz z Gorką Lópezem de Munainem i która pokazała relikwie i relikwiarze z Martiody w całej ich okazałości.

Besloten (lub Beloken) hofjes to małe dewocyjne ołtarzyki do użytku prywatnego, które przedstawiają sceny religijne zamknięte w „skrzynce” i otoczone bujnym ogrodem z małymi zwierzętami, kwiatami, owocami, świętymi, relikwiami...

...pośród tkanin, jedwabnych kwiatów, metalowych i woskowych pieczęci, kamieni półszlachetnych i szklanych koralików, pergaminu, papieru...

Sceny te są zazwyczaj ozdobione polichromowanymi figurami świętych i dziewic i otoczone płotem, co wiąże te zestawy z hortus conclusus (zamkniętym ogrodem), interpretowanym w średniowieczu jako symbol dziewictwa Maryi.

Ta niemal teatralna sceneria inspirowana jest fragmentem Pieśni nad Pieśniami (4,12): Hortus conclusus soror mea sponsa, hortus conclusus, fons signatus („Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, oblubienico, ogrodem zamkniętym, źródłem zapieczętowanym”).

Jako temat ikonograficzny wywodzą się one z iluminowanych średniowiecznych rękopisów, a później zostały przejęte, między gotykiem a renesansem, przede wszystkim w malarstwie flamandzkim.

Związek między hortus conclusus a Besloten hofjes jest oczywisty, chociaż ogrodzenie jest zamknięciem jedynie estetycznym i symbolicznym, ponieważ żywiołowość scen, które oprawia, zaprasza do wejścia, zagubienia się wśród jego szczegółów, do „zbioru” duchowych owoców, które obiecują.

Zamknięte ogrody, będące wehikułami czysto zmysłowej dewocji, były bardzo popularne zarówno w instytucjonalnych, jak i alternatywnych żeńskich wspólnotach zakonnych (beginażach). Zamknięta przestrzeń jest w rzeczywistości transkrypcją ich własnej egzystencji.

Największą zachowaną kolekcją Besloten hofje jest kolekcja sióstr augustianek szpitalnych z Mechelen (lub Malines, w Belgii), obecnie w Muzeum Hof ​​van Busleyden. Tradycyjnie wykonywanie skomplikowanych dekoracji hofjes przypisywano zakonnicom…

…a małych rzeźb specjalistycznym warsztatom w Mechelen, chociaż są eksperci, którzy wskazują na wspólnoty zakonne jedynie jako na odbiorców swoich zamówień, a na warsztaty jako na twórców całej dekoracji.

Małgorzata Austriacka, regentka Niderlandów i wdowa po pechowym Janie z Asturii, była wielką wielbicielką tych ołtarzy i miała ich kilka w swojej kolekcji dzieł sztuki, choć wydaje się, że pochodziły one z Gandawy, a nie z Mechelen, gdzie zmarła.

Do tego samego osobliwego gatunku artystycznego należą Reliquiengärten („Ogrody relikwii”) i Schädelschrein („Relikwiarze czaszek”) z Bentlage (Kloster Museum Bentlage-Rheine z regionu Münster). Uważa się, że ich motywy kwiatowe pochodzą z warsztatów w Mechelen…

…chociaż to zakonnice z Bentlage były odpowiedzialne za ich złożenie w całość. Te relikwiarze-sanktuaria z 1499 i 1520 r. zawierają ponad 200 misternie zdobionych relikwii (wiele z nich posiada ceduły, czyli małe znaczki) i są wyjątkowe pod względem stopnia zachowania i różnorodności motywów.

Z tych artystycznych nurtów, choć później, wywodzą się Ogrody relikwii zespołu relikwiarzy z Martiody, pochodzące z XVII wieku, z Flandrii.

Ilustracje: 1. Mechelen, Muzeum Hof van Busleyden. Ołtarz ze św. Elżbietą Węgierską, św. Urszulą i św. Katarzyną Aleksandryjską. 2. Relikwiarze z Martiody, Muzeum Sztuk Pięknych w Alavie. 3, 4 i 5. Besloten hofjes z Mechelen i Bentlagez, detale. 7. Dziewica Pokory w Hortus conclusus (1450-70), naśladowca Roberta Campina, J.P. Getty; Dziewica Różana, Martin Schongauer, 1473, kościół dominikanów w Colmar. 8. Kalwaria z Besloten hofje, Mechelen, detale. 10. Ołtarze z Mechelen, Muzeum Hof van Busleyden. 12. Ołtarz, Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych, Antwerpia. 13. Ogród relikwii i Relikwiarz czaszek, klasztor w Bentlage. 14. Ołtarz-relikwiarz z Bentlage, detale. 15. Relikwiarze z zespołu z Martiody.

Źródła ilustracji i dodatkowe informacje:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Besloten_hofje
https://hofvanbusleyden.be/besloten-hofjes
https://jhna.org/articles/sensory-piety-social-intervention-mechelen-besloten-hofje/